سنڌ جي پاڻيءَ تي وار: ڪئنالن جي ورهاست يا ويساهه گهاتي؟

ڊاڪٽر نساء رئيساڻي (ڪلامگر)

سنڌ صدين کان وٺي زرخيز زمينن، وهندڙ درياهن ۽ سرسبز وسندين جي سڃاڻپ رهي آهي. هيءُ ڌرتي ان وقت به آباد هئي، جڏهن انساني تهذيب پنهنجو پهريون باب لکڻ جي ڪوشش ڪري رهي هئي. پاڻي هتي رڳو فطري وسيلو نه پر زندگيءَ جي ضمانت رهيو آهي. پر وقت سان گڏوگڏ درياهه سنڌ، جيڪو سنڌ واسين لاءِ ماءُ جيان مهربان هو، هاڻي پنهنجي ئي ڌرتيءَ تي بيگانو بڻجي ويو آهي. پاڻيءَ جي غيرمنصفاڻي ورڇ، مصنوعي کوٽ، ۽ سياسي چالبازين سنڌ کي روز بروز وڌيڪ مشڪل حالتن ڏانهن ڌڪيندي پئي وڃي.
پاڻيءَ جي مسئلي تي سنڌ جي عوام کي ڪيترن ڏهاڪن کان بي يقينيءَ جو شڪار ڪيو ويو آهي. ڪڏهن پاڻيءَ جي کوٽ جي نالي تي، ته ڪڏهن زراعت جي ضرورتن جي آڙ وٺي سنڌ جي حصي جو پاڻي ڦٻايو ويو. ڪئنالن جي ورهاست اصل ۾ سنڌ سان ٿيندڙ مسلسل ناانصافين جو هڪ اهڙو باب آهي، جيڪو هر نئين حڪومت سان وڌيڪ پيچيده ٿيندو پيو وڃي. سنڌ جا زراعت سان سلهاڙيل ماڻهو، آبادگار، هاري، ۽ ماهيگير هن وهڪري جي رحم و ڪرم تي آهن، پر انهن جي حقن لاءِ ڪو به اثرائتو آواز اٿارڻ لاءِ تيار ناهي.
تاريخي پسمنظر
سنڌو درياهه قديم سنڌي تهذيب جو بنيادي حصو رهيو آهي. موهن جو دڙو ۽ ڪوٽڏيجي جهڙا آثار ٻڌائين ٿا ته هتي جي ماڻهن هزارين سال اڳ به پاڻيءَ جي وهڪري تي دارومدار رکيو. ان وقت درياهه جي وهڪرن کي قدرتي نالين، ڍنڍن، ۽ نديءَ جي مختلف رخن ذريعي منظم ڪيو ويندو هو. پر جڏهن انگريزن برصغير تي قبضو ڪيو ته پاڻيءَ جي ورڇ تي سندن ڪنٽرول وڌڻ لڳو.
سکر بيراج، جيڪو 1932ع ۾ جوڙيو ويو، سنڌ جي زراعت لاءِ هڪ وڏي تبديلي آندي، پر ان سان گڏوگڏ پاڻيءَ جي ورڇ تي ڪنٽرول جو تصور به وڌڻ لڳو. 1947ع کان پوءِ صورتحال وڌيڪ ڳڻتيءَ جوڳي ٿي وئي، جڏهن پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ پاڻيءَ جي ورڇ بابت مختلف سياسي فيصلن ذريعي سنڌ کي گهڻو ڪجهه وڃائڻو پيو. انڊس واٽر ٽريٽي، جيڪو 1960ع ۾ پاڪستان ۽ ڀارت وچ ۾ ٿيو، ان تحت ستن مان ٽي درياهه ڀارت کي مليا، جڏهن ته باقي ٽي درياهه پاڪستان جي حصي ۾ آيا. پر هيءُ ورهاست سنڌ لاءِ نئين مشڪلاتن جو آغاز هو، ڇو ته ان کان پوءِ پاڻيءَ جي ڪنٽرول لاءِ پنجاب ۾ وڏا ڊيم، بيراج ۽ لنڪ ڪئنال ٺهڻ شروع ٿيا، جن مان نڪرندڙ وهڪرا سنڌ جي پاڻيءَ تي اثرانداز ٿيڻ لڳا.
ڪئنالن جي ورهاست ۽ ان جا اثر
جڏهن کان لنڪ ڪئنالن جو تصور آيو آهي، تڏهن کان سنڌ جي پاڻيءَ تي ٿيندڙ وار تيز ٿي ويا آهن. مختلف ڪئنالن ذريعي درياهه سنڌ جو پاڻي مٿئين علائقن ڏانهن منتقل ڪيو ويو، جنهن سبب سنڌ ۾ زراعت متاثر ٿيڻ لڳي. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم لاءِ پاڻيءَ جي فراهمي گهٽجڻ لڳي، جنهن سبب سامونڊي پاڻي زمينن کي بنجر ڪرڻ لڳو.
سنڌ جا آبادگار ان صورتحال کي بهتر سمجهي سگهن ٿا، ڇو ته جتي ڪنهن وقت زرخيز زمينن تي ساوا فصل پکڙيل هوندا هئا، اتي هاڻي لوڻ چڙهيل زمينون آهن، جتي پاڻيءَ جي ڦڙي لاءِ هاري ترسندا آهن. پاڻيءَ جي کوٽ نه فقط زراعت کي نقصان پهچائي رهي آهي، پر هن خطي جي آبهوا تي به خراب اثر وجهي رهي آهي. ٿرپارڪر، جيڪو اڳ ۾ ئي ڏڪار جو شڪار آهي، پاڻيءَ جي گهٽتائي سبب وڌيڪ مشڪل ۾ اچي ويو آهي.
سنڌ واسين جا احتجاج ۽ مطالبا
سنڌ جا ماڻهو پاڻيءَ جي مسئلي تي ڪيترائي ڀيرا آواز اٿاري چڪا آهن. مختلف وقتن تي احتجاج، ريليون، ۽ جلسا ٿيندا رهيا آهن، جن ۾ واضح طور تي چيو ويو آهي ته سنڌ کي پنهنجو حصو ملڻ گهرجي. پاڻيءَ تي ٿيندڙ ناانصافين خلاف هر دور ۾ احتجاج ٿيو، پر حڪومتي سطح تي ڪو به اثرائتو قدم نه کنيو ويو. سنڌ واسين جو هڪ اهم مطالبو اهو رهيو آهي ته پاڻيءَ جي ورڇ پراڻن معاهدن جي بنياد تي ڪئي وڃي، ۽ لنڪ ڪئنالن ذريعي پاڻيءَ جي غيرقانوني منتقلي بند ڪئي وڃي. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ مناسب مقدار ۾ پاڻي ڇڏيو وڃي، ته جيئن ماحولياتي توازن برقرار رهي، ۽ سامونڊي پاڻي جي چڙهائي روڪي سگهجي.
سنڌ جي مستقبل لاءِ خطرا
جيڪڏهن پاڻيءَ جي مسئلي کي سنجيدگيءَ سان حل نه ڪيو ويو ته ايندڙ ڏهاڪن ۾ سنڌ کي سنگين حالتن کي منهن ڏيڻو پوندو. پاڻي جي کوٽ سبب زرعي زمينون ختم ٿي سگهن ٿيون، سنڌ جي معيشت وڌيڪ ڪمزور ٿي سگهي ٿي، ۽ مهاڻن جي گذر سفر تي وڏو اثر پئجي سگهي ٿو. ان کانسواءِ سامونڊي چڙهائي سبب سنڌ جا بندرگاهه ۽ آباد ڳوٺ به خطري ۾ پئجي سگهن ٿا.
هي رڳو پاڻيءَ جو مسئلو ناهي، پر سنڌ جي بقا جو سوال آهي. سنڌ جي ماڻهن کي متحد ٿي پنهنجا حق وٺڻا پوندا، ڇو ته جيڪڏهن سنڌو درياهه کي سنڌ کان کسيو ويو ته پوءِ هيءُ خطو پنهنجي سڃاڻپ وڃائي ويهندو. سنڌ جو پاڻي سنڌ لاءِ ئي هجڻ گهرجي، ۽ ان جي ورهاست انصاف سان ٿيڻ گهرجي، ٻي صورت ۾ سنڌ جو مستقبل وڌيڪ ڳڻتيءَ جوڳو ٿي سگهي ٿو.